حقوق شهروندی و اورژانس اجتماعی
محمود عباسی
معاون حقوق بشر و امور بین الملل وزیر دادگستری

حق حیات، سلامت، کیفیت زندگی، حق کرامت و برابری انسانی، حق آزادی و امنیت شهروندی، حق بهره مندی از اورژانس اجتماعی، حق مشارکت در تعیین سرنوشت،حق تشکیل و برخورداری از خانواده از جمله حقوق شهروندان است.
رشد آسیب های اجتماعی از قیبل اعتیاد، طلاق و اختلالات روانی موجب افزایش خشونت های خانگی، کودک آزاری، خودکشی و ... شده است. افزایش این آسیب ها موجب بروز بحران اجتماعی می گردد. سازمان بهزیستی با هدف رسیدگی به مشکلات زنان، کودکان، سالمندان و اقشار آسیب دیده طرح اورژانس اجتماعی را با هدف احقاق حقوق شهروندان ایجاد کرده است که توجه به آن از اهمیت خاصی برخوردار است.
1- فرآیند ارائه خدمت در اورژانس اجتماعی
اقداماتی که در اورژانس اجتماعی صورت می گیرد شامل پذیرش، خدمات تخصصی، ترخیص و پیگیری پس از ترخیص است. پذیرش افراد در اورژانس اجتماعی به دو شکل ارجاعی و خود معرف انجام می‌شود.
ارجاع توسط خط اورژانس اجتماعی 123، خدمات سیار اورژانس اجتماعی، مراکز بهزیستی، مراکز قضایی، نیروی انتظامی و سایر نهادهای دولتی و غیردولتی صورت می‌گیرد. خدمات تخصصی اورژانس اجتماعی شامل خدمات مددکاری، روان شناسی، تربیتی، حقوقی ، فرهنگی و آموزشی است و این خدمات به دو صورت سرپایی و نگهداری ارایه می شود.
2- اهداف اورژانس اجتماعی
2-1- انجام مداخلات روانی- اجتماعی قبل از مداخلات قضایی- انتظامی
در واقع می توان گفت مهم ترین هدف اورژانس اجتماعی،پرکردن فاصله بین خانه با کلانتری و دادگستری توسط خدمات مددکاران اجتماعی و روانشناسان است و حتی در حین مداخلات قضایی و انتظامی و پس از آن نیز لازم است مداخلات روانی- اجتماعی جایگاه ویژه ای داشته باشد.
2-2- کمک به قضازدایی و پیشگیری از جرم
امروزه یکی از مهم ترین سیاست های قوه قضاییه و نیروی انتظامی قضازدایی و پیشگیری از وقوع جرم است که برنامه اورژانس احتماعی در این راستا کمک بزرگی می کند و می تواند از تشکیل پرونده های قضایی جلوگیری کند یا حداقل تعداد آن ها را کمتر کند.
در شرایطی که افراد در معرض آسیب قرار می گیرند یا آسیب اجتماعی می بینند، نباید اولین مرجع آن ها کلانتری یا دادگستری باشد به همین دلیل اورژانس اجتماعی می تواند خلأ بین کلانتری و خانه را پر کند. البته منظور این نیست که مطلقاً جلوی تشکیل پرونده ها گرفته شود بلکه می توان با قاطعیت گفت درصد قابل توجهی از پرونده ها در حوزه آسیب های اجتماعی کاهش خواهد یافت.
2-3- شناسایی آسیب های اجتماعی شایع و در حال شیوع و یا نوپدید و بازپدید
هدف دیگر برنامه اورژانس سیار اجتماعی این است که به دلیل مراجعه بیشتر افراد به صورت خود معرف و ارتباط مستمر با کارشناسان مراکز تابع زمینه شناسایی این آسیب ها و عوامل زمینه ساز و پیامدهای آن ها بیش از پیش فراهم می شود
2-4- شناسایی کانون ها و مناطق آسیب زای اجتماعی
شناسایی این کانون ها از اهدافی است که برنامه مذکور دنبال می کند. شناسایی چگونگی پراکندگی این آسیب های اجتماعی از طریق برنامه ریزی میسر خواهد شد. در واقع اورژانس اجتماعی با اطلاعات ارزشمندی که در اختیار دارد بستر مناسب رصد آسیب های اجتماعی در جامعه است.
2-5 ارائه خدمات تخصصی و به موقع به افراد در معرض آسیب و آسیب دیدگان اجتماعی
هدف دیگر ارائه خدمات تخصصی و به موقع به افراد در معرض آسیب و آسیب دیدگان اجتماعی است به-گونه ای که این خدمات در دسترس آن ها نیز باشد.
3- گروه هدف
مهم ترین اعضای گروه هدف عبارتند از:
- زوجین متقاضی طلاق و افراد دارای اختلاف خانوادگی حاد
- زنان و دختران در معرض آسیب اجتماعی یا آسیب دیده اجتماعی
- افرادی که قصد خودکشی دارند یا اقدام به خودکشی کرده اند
- کودکان کار و خیابان
- همسران آزاردیده
- کودکان آزار دیده
- مبتلایان به اختلالات هویت جنسی(T.S)
- دختران و پسران فراری از منزل
- سایر افرادی که در شرایط بحرانی قرار دارند.
4- نحوه تأثیر اورژانس اجتماعی (مداخلات روانی-اجتماعی) در پیشگیری از وقوع جرم
بدون شک توجه به پیشگیری اجتماعی با بهره گیری از تمام ظرفیت های موجود بستر لازم را برای حمایت از افراد در معرض آسیب و آسیب دیدگان اجتماعی فراهم می کند. در این راستا ضروری است مدخلات روانی یا اجتماعی بیش از پیش در پیشگیری از وقوع جرم و آسیب اجتماعی تقویت شود. در ذیل به برخی از آثار این نوع مداخلات اشاره می شود:
4-1 عدم تشکیل پرونده قضایی
یکی از مهم ترین کارکردهای مداخلات روانی – اجتماعی کمک به کاهش تشکیل پرونده های قضایی است که این مسئله در کاهش افراد دارای سوء پیشینه قضایی کمک می کند.
4-2تسهیل در توانمدسازی
از آنجا که مهم ترین اقدامات انجام شده در زمینه افراد درگیر در زمینه آسیب های اجتماعی، زمینه سازی برای بازگشت آن ها به زندگی سالم و مستقل است. از طریق مداخلات اجتماعی بهتر می توان به این هدف دست یافت. چرا که در چنین شرایطی اعتماد به نفس افراد بالا خواهد رفت. خانواده هایشان آن ها را بیشتر و بهتر باور خواهند کرد و جامعه بستر مناسب برای ورود آن ها به محیط اجتماعی و داشتن زندگی مستقل را فراهم می کند.
4-5- پرهیز از برچسب خوردن
یکی از مهم ترین ویژگی های مداخلات اجتماعی که توسط مددکاران اجتماعی صورت می گیرد، این است که از برچسب خوردن افراد جلوگیری می شود، چرا که استفاده افراد از منابع اجتماعی مانع تشکیل پرونده قضایی می شود و عدم برچسب خوردن فرصت مناسبی است تا با کمک متخصصان حوزه روانی اجتماعی راه بهتر زندگی کردن را بیاموزند. این مسأله می تواند زمینه را برای ورود آن ها به زندگی سالم تر فراهم کند. چرا که در چنین شرایطی پذیرش از طرف خانواده و جامعه راحت تر صورت خواهد گرفت.
4-6- ارتقای سلامت روانی افراد
از جمله نتایج توسعه و تقویت مداخلات اجتماعی در هرجامعه ای ارتقای سلامت احتماعی است تا در چنین شرایطی مردم زندگی کردن در اجتماع را تجربه کنند،از دیگران بیاموزند و به دیگران بیاموزانند و متناسب با شرایط در جامعه با هنجارها و ارزش های اجتماعی آشنا شده و به آن ها پایبند باشند. در واقع باید گفت که در این صورت اجتماعی شدن به درستی اتّفاق می افتد و افراد از سایر مؤلفه های اجتماعی جامعه از قبیل آموزش بهره مند می شوند. با پذیرش نقش های اجتماعی مناسب مسئولیت پذیری افرد در قبال جامعه افزایش می یابد، با راه های پیشگیری از جرایم و آسیب های اجتماعی آشنا می شوند، از منابع اجتماعی شناخت به دست می آورند و در چنین شرایطی است که جامعه زمینه را برای ارتقای شاخص-های سلامت اجتماعی فراهم می کند تا مردم از زندگی خود به طور مستمر لذت ببرند.
در حوزه سلامت روان با آسیب های اجتماعی و جرائم نیز همین رابطه معکوس وجود دارد زیرا مردمی که از سلامت روانی-اجتماعی بالاتری برخوردار باشند به خوبی عوامل مخاطره آمیز و محافظت کننده را می-شناسند. به همین دلیل تأثیرپذیری کمتری از جرائم و آسیب های اجتماعی خواهند داشت و نظم اجتماعی بیشتری را در زندگی و جامعه خود حاکم خواهند کرد.
4-7 - استفاده مناسب تر از منابع اجتماعی موجود در جامعه
از جمله ویژگی های تقویت مداخلات روانی-اجتماعی در حوزه پیشگیری از وقوع جرم و آسیب های اجتماعی این است که می توان از منابع اجتماعی موجود در جامعه و مشارکت مردم بیشتر استفاده کرد.
چنین شرایطی فرصت مناسبی است تا با مشارکت مردم زمینه برای توانمندسازی افراد در معرض آسیب با جرم و حتی آسیب دیدگان اجتماعی و مجرمان استفاده شود؛ حتی از این فرصت می توان در جهت ارتقای شاخص های سلامت اجتماعی و روانی مردم نیز استفاده کرد.
با نگاهی گذرا به مباحث فوق می توان چنین نتیجه گرفت که مدیریت آسیب های اجتماعی از حقوق اساسی شهروندان است و تلاش در جهت زدودن آثار آن از اجتماع وظیفه دولت و نهادهای عمومی و مدنی برای برون رفت از چالش های اجتماعی این حوزه به اراده مصمم دولت ملت نیازمندیم که تحقق حقوق شهروندی در گرو تحقق این هدف بلند است.