کرونا در کشاکش حقوق فردی و اجتماعی

دکتر محمود عباسی

رییس انجمن علمی حقوق پزشکی ایران

و معاون حقوق بشر و امور بین الملل وزیر دادگستری

در سالی مشحون از بحران ها، مملو از فرازها و عاری از نشیب ها، جامعه ایرانی در معرض ابتلاهای طبیعی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی عدیده ای قرار گرفت. هجمه هایی که در اکثر موارد به ویژه با خباثت و خوشوقتی کاذبِ جریان اقتدارگرا و ایادی تفرقه افکن آنها در نظام بین الملل، توأم می شد؛ لیکن به رغم تنگناهای پیش آمده و ضعف های موجود، جامعه ایران، هر بار قامت خم نکرد و پیوسته به راه خود ادامه داد.

اینک، چند روزی است که بحران کرونا در کشور ما، صدر اخبار و توجهات را به خود معطوف داشته است. چالشی بهداشتی که سایر عرصه ها را نیز به چالش کشیده و در حوزه های عدیده ای تأثیر گذار گردیده است. طیف های مختلف جامعه از توده های مردم تا خواص، رویکردها و واکنش های متفاوت و گاه ناهمگونی در قبال این پدیده نشان داده اند. پزشکان، روانشناسان، روانپزشکان، جامعه شناسان، فعالان رسانه، اقتصاد دانان، سیاستمداران و مدیران و نمایندگان و کنشگران جامعه، هر یک از موضع و نظر خود به این امر پرداخته اند. آراء و گمانه هایی بعضاً متناقض و متعارض و گاهی رفتارهایی واگرا که مدیریت یک بحران قابل کنترل را با صعوبت و دشواری و پیچیدگیِ مضاعفی مواجه می کند.

در این میان نقش و تأثیر شگرف رسانه و فضای مجازی در هدایت و کنترل افکار عمومی را نمی توان نادیده انگاشت. گروهی با القای ترس و هراس افکنی، معضلی قابل کنترل را به سونامی وحشت مبدل ساخته و لباس ترس بر قامت جامعه پوشانده اند. برخی با بی توجهی و امیددهی کذایی، سیاست سرپوش نهی بر این بحران را پیشه گرفته اند؛ عده ای با تجویزات و افاضات غیرعلمی در قالب کارشناسان طب سنتی، روانشناسی و حتی پزشکی، درمانگری را ادعا می کنند؛ برخی عناصر سیاست زده نیز همچون همیشه، زبان طعن و توطئه گشوده، مشکلات و آفات را بهانه مطامع و خرده گیری ها و تصفیه حساب های سیاسی قرار داده اند. در مقابل، مردم هم گاه با وسواس و ترس بسیار با این پدیده برخورد می کنند به طوری که سلامت روان خود را به مخاطره انداخته و زندگی روزمره خود را با اختلال مواجه می نمایند و گاه بی مبالات به همه هشدارها و محدودیت ها، راه شمال و گشت و گذار را در پیش می گیرند و برنامه جامع کشور برای پیشگیری را با مشکل روبرو می سازند.

در شرایط اورژانسیِ اقتصاد کنونی، بسیاری از مشاغل و کسب و کارها تحت تأثیر سوء قرار گرفته اند، برخی مرزهای زمینی و هوایی با دیگر  کشورها بسته شده و صادرات کشور با معضلی مضاعف بر تحریم دست به گریبان است؛ اخلال در روند عادی زندگی و برگزاری برنامه های اجتماعی، پیامدهای شخصی، خانوادگی و سازمانی عدیده ای را به دنبال داشته است. در این میان گروهی منفعت طلبِ همیشه در کمین هم از فرصت، سوء استفاده کرده و با انبار نیازهای ضروری و افزایش قیمت آنها، به سودجویی پرداخته اند. در فضای مجازی، افرادی با دخالت در بحث های تخصصی به دنبال کنندگان خود مشاوره می دهند و برخی نیز رسالتِ ناپاکِ دامن زدن به شایعات را بر دوش می کشند. مقامات بلندپایه کشورهایی که پیشتر با اعمال تحریم های ناجوانمردانه علیه ایران کمبود اقلام دارویی را در کشور رقم زده اند، اینک در این شرایط حساس نمک بر زخم ملت می پاشند و شایعه پراکنی را در دستور کار خود قرار داده اند.

متأسفانه کرونا، زوائد و عوارض و جوانب سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگیِ فراتر از انتظاری را در جامعه ما رونما کرده است که تلخی و ناخوشایندی آن را دوچندان می نماید. حال آنکه، این پدیده، به تنهایی یک چالش بهداشتی و پزشکی در مجموعه نظام سلامت کشور است که می تواند با درایت، هوشمندی و دقت نظر و همکاری کلیه دستگاه ها و عموم جامعه با کمترین هزینه به نحو احسن، مدیریت شود.

تهدید اصلی در چنین فضایی ملتهب، در فاز حقوق فردی و اجتماعی رونما می شود. جایی که بافت های مختلف مردم با تأثیرپذیری از نظرات، القائات و امواج پرنوسان رسانه ها و موج سواری سودجویان و فرصت طلبان، و تا حدی متأثر از خلاءهای مدیریتی و کندی اقدامات فوری و هماهنگ دستگاه های مسئول، دچار مشکلات و پیامدهای مختلفی می شوند؛ ترس و وحشت، تردید و تزلزل، افزایش فشارها و انتظارات از دولت برای تداوم تعطیلی یا ایجاد فرنطینه، مشکلات بهداشتی و درمانی ناشی از هجوم به مراکز درمانی، تشدید مشکلات اقتصادی و معیشتی، برانگیخته شدن اختلافات حقوقی به واسطه نقض قراردادها در شرایط بحرانی، افزایش نرخ ارز و تورم، کمبود منابع و تجهیزات لازم بهداشتی و... عواقبی است که متناظراً حقوق افراد جامعه را در ساحت های گوناگون در معرض تضییع قرار می دهد.

در این میان، رفتارهایی نیز که برخی از آنها مصداق جرم و نقض آشکار حقوق افراد می باشند ارتکاب می یابد. ایجاد رعب و وحشت، تبلیغات فریبنده، تهمت و افترا، کلاهبرداری، احتکار و افزایش قیمت اقلام مورد نیاز مردم، از جمله ی این موارد است. همچنین به واسطه به هم خوردن تعادل در واکنش متناسب، ایجاد نقصان در ارائه خدمات پزشکی به افراد مشکوک و مبتلا به کرونا و نیز ارائه تجهیزات رایگان، می تواند حق بر بهداشت و سلامت افراد جامعه را نقض نماید. در سطح کلان، تشدید فشارها بر ایران که به واسطه ایجاد بحران در جریان تحریم ها، در حوزه های اقتصادی و رفاهی و بهداشتی و دارویی، نمایان شده است، مسئولیت سنگین حقوقی ناقضان و مدعیان پوشالین حقوق بشر را دیگر بار به نحوی عریان به رخ می کشد.

این در حالی است که ارائه اطلاعات و رهنمودهای صحیح در خصوص این بیماری حق بنیادین و انسانی کلیه شهروندان است که با تمشیت مدیران کشور و رسانه ملی و پزشکان متخصص با محوریت وزارت بهداشت، صورت می پذیرد و لیکن پاره ای ضعف ها در این خصوص و به ویژه مداخلات دیگر عوامل تأثیر گذار، می تواند فروکاستی تأثیرات برنامه های ملی و تشتت و سردرگمی و تبعات ناشی از آن را در این زمینه در پی داشته باشد.

فارغ از هجمه هایی که در این شرایط از روی عداوت و سیاست زدگی انجام می شود، ضعف هایی نیز در خ سیستم ایمنیِ اجتماع ایران در مقابله با آفات و ویروس ها، قابل رصد است که کنترل و رفع و تدبیر آن میتواند جامعه را در شرایط مشابه برای واکنش های متناسب و اثربخش تجهیز نماید. در حقیقت، ژرف اندیشی در بحران های اخیر، واگویه نوعی بیماری فرهنگی در اجتماع ما است که شاید در طول هزاران سال مانعی جهت تحقق جامعه مدنی و توسعه یافتگی در سطح مطلوب آن بوده است. بی دلیل نیست که طرح های بلندنظرانه در اسناد بالادستی کشور آنطور که باید رنگ و بوی حقیقت به خود نمی گیرد. نوعی پارادایم ذهنی- فکری که در سایه نگاه ها و تفسیرهای عجولانه و تغلیط تک بعدی نگری در جامعه نمایان می شود، نیاز به گونه ای پوست اندازی، دگردیسی و دگرگونه گی فرهنگی را در جامعه ایرانی بیش از پیش آشکار می سازد. کشور ما در سطوح عام و خاص، نیازمند گذار فرهنگی و بلوغ معرفت شناختی و عقلانی در بستر تعاملات اجتماعی است.

حرکت نوین اجتماعی –فرهنگی جامعه ایران باید به سمت آگاهی بخشی، صداقت پیشگی، اعتماد سازی، قانون گرایی، مشارکت دهی و فرهنگ سازی مستمر متمایل شود تا نویدبخش برساخت جامعه ای هم اندیش، هم گرا و هم افزا باشد. بی شک، بازسازی و نوسازی مولفه های فرهنگی بر پیکر اجتماع رنجیده کنونی، مسیری دشوار و پرپیچ و خم، اما مقدور و ممکن است و در عین حال، رهیافتی در افق پیشرفت فرهنگی اجتماع ایران خواهد گشود که به نظر حلقه گمشده توسعه در این کشور است.

با برسازی قالب های رفتاری و بهبود زیرساخت های فرهنگی، در مواجهه با یک بحران، تمامی گرایش ها و صاحب نظران و آحاد مردم، می توانند نقش بایسته خود را با ملاحظه دیگر نقش ها در یک فرایند هم افزا ایفا نمایند. همچنین، در بحران های بهداشتی از این قبیل، پزشکی و طب، روانشناسی، جامعه شناسی، سیاست، رسانه و دیگر مولفه ها به ویژه در سطح مدیریت جامعه می توانند با همگرایی و همکاری، یکپارچگی را در عموم مردم افزایش داده و طرح ها و اقدامات ملی را در بحران های اینچنینی مدیریت و راهبری کنند. طبیعتاً خروجی این فرایند، افزایش حراست و محافظت از حقوق شهروندی افراد جامعه خواهد بود؛ اکنون که در این شرایط حساس که به مثابه صحنه های جنگ می ماند و تحقق و تامین حقوق فردی در پرتو حقوق اجتماعی میسر است بدون تردید همه باید گوش به فرمان وزیر بهداشت به عنوان فرمانده ستاد مبارزه  با کرونا بوده و وی را در این راه پر مخاطره همراهی کنیم و قدردان پزشکان و پرستاران و کادر درمانی کشور باشیم که با ایثار و گذشت و کار و تلاش شبانه روزی در خط مقدم این صحنه حضور دارند و به خدمت صادقانه به همنوعان خود می پردازند.

بدون تردید تاریخ این صحنه های زیبای تبلور اخلاق و معنویت را هرگز از یاد نخواهد برد هم چنانکه صحنه های ایثار و گذشت این عزیزان در دوران دفاع مقدس را هرگز از یاد نبرد.

روابط عمومی اتحادیه انجمن‌های علمي گروه حقوق ایران