* دکتر محمود عباسی
دانشیار دانشگاه شهید بهشتی و معاون حقوق بشر و امور بین الملل وزیر دادگستری

 
با توجه به مخاطراتی که امنیت ملی و بین المللی را تهدید می کند، بیوتروریسم را به لحاظ ویژگی های خاص آن باید خطرناک ترین تهدید توصیف کرد. دنیای معاصر سرشار از مخاطراتی است که امنیت کشورها را به مخاطره می افکند که در این میان باید خطرات بیوتروریسم را حتی از تروریسم و سلاح های شیمیایی نیز جدی تر دانست. در بیوتروریسم دشمن دست به اقدامات تخریبگر و ناپیدایی می زند که هم پیشگیری از آن بسیار دشوار و هم راهکارهای کشف و مقابله با آن دشوارتر است. بیوتروریسم هم سلامت و هم امنیت جامعه را نشانه می رود و از این جهت باید آنرا نقض آشکار حقوق بشر و حقوق بین الملل توصیف کرد. یکی از مهم ترین چالش های فراروی بهداشت و سلامت عمومی مسئله بیوتروریسم است. بیوتروریسم عبارتست از ایجاد ترس و وحشت، با بهره گیری از عوامل زیست شناختی مختلف. بر اساس تعریف پلیس بین الملل در سال ۲۰۰۷ بیوتروریسم عبارت است از؛ منتشر کردن عوامل بیولوژیکی یا سمی با هدف کشتن یا آسیب رساندن به انسانها، حیوانات و گیاهان با قصد و نیت قبلی و به منظور وحشت آفرینی، تهدید و وادار ساختن یک دولت یا گروهی از مردم به انجام عملی یا برآورده کردن خواست های سیاسی یا اجتماعی. تا به امروز هیچ سند جامعی وجود ندارد که بطور کامل کلیه اشکال اقدامات تروریستی را در کلیه شرایط ممنوع اعلام کند. مهمترین تلاش برای این امر، تهیه طرح پیش نویس کنوانسیون ۱۹۳۷ توسط جامعه ملل، تحت عنوان، جلوگیری و مجازات تروریسم می باشد که البته این طرح هیچ وقت لازم الاجرا نشد. در ‌سال ١٩٧٢ سازمان ملل، طرح مقابله با تروریسم را مطرح کرد و این موضوع با شروع فعالیت طالبان و اقدامات تروریستی که در سال‌های ١٩٩٨ و١٩٩٩ انجام شد، به‌ویژه انفجار سفارت آمریکا در نایروبی و دارالسلام و حمله به کنسولگری ایران در مزارشریف به صورت گسترده‌تر مورد توجه قرار گرفت. در قطعنامه‌های صادره از سوی شورای امنیت به این سه واقعه اشاره شد؛ اما هنوز هم بعد از گذشت ٢٠‌سال جامعه بین المللی نتوانسته به توافقی در زمینه تنظیم کنوانسیون جامع برای مقابله با تروریسم برسد. بر اساس کنوانسیون ۱۹۳۷ در خصوص مقابله با تروریسم، مؤلفه های اساسی شکل گیری یک اقدام تروریستی عبارتند از : ۱( توسل به خشونت- ۲ ( انگیزه های سیاسی - ۳ ) قصد ایجاد رعب و وحشت میان غیر نظامیان . بیوتروریسم نیز از این منظر ویژگی خاصی ندارد جز اینکه تنها یک مؤلفه دیگر را نیز در درون خود دارد و آن استفاده از عوامل بیولوژیکی است که شدیداً بیماری زا هستند؛ مانند میکروارگانیسم ها و یا سموم بیولوژیک که در قالب های مختلفی به کار گرفته شده و گاه حتی در حیوانات و یا گیاهان به کار گرفته می شود. راهکار مهم و اصلی برای مقابله با بیوتروریسم آگاهی و شناخت شهروندان و به ویژه پرسنل پزشکی و درمانی است. اینترپل در سال ۲۰۰۴ برنامه جلوگیری از بیوتروریسم را تدوین نمود و هدف آن افزایش آگاهی پیرامون بیوتروریسم و فراهم نمودن راهنما برای جلوگیری از آن و پاسخ به آن بوده است. یکی از واحدهای جلوگیری از تروریسم در اینترپول، واحد بیوتروریسم است که در سال ۲۰۰۵ ایجاد شده است . واحد بیوتروریسم در اینترپل، در انجام وظایف اخیر یعنی آموزش، آگاهی و ایجاد کمک برای وضع مقررات تلاش می کند. زیرساختار سلامت عمومی باید به منظور جلوگیری از بیماری و آسیب شناسی از تروریسم بیولوژیک و شیمیایی، به ویژه حملات تروریستی پنهان، آمادگی لازم را کسب نماید. به محض پدیدار شدن یک بیماری عفونی، کنترل و تشخیص زودهنگام حملات شیمیایی و بیولوژیک به وجود یک نظام سلامت انعطاف پذیر و قوی در سطح ملی بستگی دارد. پیش بینی زمان و نحوه حملات تروریستی شیمیایی و بیولوژیک ممکن نیست، بنابراین نباید امکان چنین حملاتی را نادیده گرفت، به ویژه با توجه به حوادث ده سال اخیر، حمله گاز سارین در متروی توکیو و کشف برنامه های سلاح های زیستی در عراق و شوروی سابق، آماده ساختن عموم در مقابل این تهدیدها یک چالش دشوار است، اما نتایج عدم آمادگی می تواند به فاجعه ای مهیب منجر شود. کنوانسیون ها و پروتکل های مربوط به ممنوعیت کاربرد سلاح های بیولوژیک، به گونه ای عبارت پردازی شده است که خود دلالت بر عرفی بودن چنین ممنوعیتی دارد؛ معاهدات بین المللی که در آن به ممنوعیت سلاح های بیولوژیک اشاره شده است؛ شامل:
1. کنوانسیون منع تکمیل، توسعه، تولید و ذخیره سازی سلاح های باکتریولوژیک و سمّی و لزوم انهدام آن ها مصوب سال ۱۹۷۲؛ د
2. قطعنامه دسامبر ۱۹۶۶ در مجمع عمومی سازمان ملل؛
3. . پروتکل ژنو ۱۹۲۵ در خصوص ممنوعیت کاربرد سلاح های بیولوژیک.
برای مقابله با تروریسم در اسناد بین المللی دو تئوری قابل احصاء است . تئوری اول ارزیابی تهدید بیو تروریستی و تئوری دوم تئوری فرصت است.
ارتباط میان حقوق بشر و بیوتروریسم را از دو بعد می توان قابل بررسی دانست:
در بعد اول: تأثیراتی که این حملات بر روی امنیت جامعه، حیات اشخاص و نسل های بعد می گذارد؛
در بعد دوم : واکنش هایی که دولت به این موارد نشان می دهد و به عبارتی ارتباط این نوع تروریسم با حقوق اشخاص
دخیل در آن است اعم از قربانی حمله و حمله کنندگان. به بیان دیگر؛ این ارتباط را می توان از دو منظر بررسی نمود.
- حمایت از افراد در برابر بیوتروریسم به مثابه حفظ حقوق بشر افراد
-حقوق اشخاص مرتبط با بیوتروریسم در ماده ۳ و ۲۲ اعلامیه جهانی حقوق بشر، به حق بر حیات و امنیت برای ابناء بشر اشاره شده است.
حمله بیوتروریستی ذاتاً یک مسئله امنیت ملی است. به همین دلیل کنترل آن نیز اصولاً وظیفه مسؤولان نظامی و امنیتی است. حملات بیوتروریستی ارتباط گسترده ای با امنیت زیست محیطی دارد و این نیز خود تأثیر مستقیمی بر حیات و زندگی جمعی انسان ها می گذارد. پس از یک حمله بیوتروریستی اولین چیزی که در جامعه مورد آسیب است همانا بهداشت عمومی بوده که یک نگرانی در سطح کلان دولت است؛ چراکه تهدیدات بیوتروریسمی نظیر ایدز و بیماری های همه گیر دیگر، نشان دهنده نیاز به بهداشت عمومی جهانی است.در این راستا حمایت از حقوق اساسی بشر و قانون اساسی برای هماهنگی موثر پزشکی و بهداشت عمومی ضروری است.
در زمینه نقاط تقابل بیوتروریسم و حقوق بشر، تردیدی در شناسایی حق بر امنیت به عنوان یکی از حقوق اساسی بشر وجود ندارد اما این حق نیز باید در چارچوب حقوق بشر ایجاد گردد و نه اینکه به نقض آن بیانجامد؛ لذا دولت ها نه تنها باید از نقض حقوق بشر در قلمرو خویش جلوگیری کنند بلکه باید از ایشان در مقابله با این حملات نیز حمایت کنند . اما این حمایت نباید به مغفول واقع شدن نظام های حقوق بشری منتج شود. اگرچه کمتر از یک درصد از مرگ و میرهای در جهان به خاطر حملات بیوتروریسمی اتفاق می افتد اما این موارد به طور بالقوه سطح وسیعی را در بر می گیرند؛ لذا دولت ها را مجبور کرده که برای مقابله با آنها راهکارهایی نسبتاً شدیدتر را پیش بگیرند و اینجا دقیقاً همان نقطه ای است که نگرانی ها را از خروج دولت ها از چارچوب حقوق بشر و نقض آن زیاد کرده است. نقض حقوق بشر عده ای و محاکمه و بازداشت ایشان به جهت اینکه حقوق برخی دیگر از اشخاص را نقض کرده اند موجب دودستگی جامعه می شود. این تقسیم شهروندان به خودی و دیگری با فلسفه و ذات حقوق بشر سازگار نیست اعمال هر محدودیتی بر حقوق بشر و آزادی های اساسی افراد فقط در صورتی قابل توجیه است که در جهت اعمال حقوق مساوی افراد اتخاذ شده باشد.
غالباً هنگام یک حمله بیوتروریستی بهداشت عمومی ملی در یک وضعیت اضطراری قرار می گیرد با این حال حتی در این وضعیت نیز، افراد یک حق اساسی به رد درمان پزشکی، آزمایش، بررسی جسمی یا روانی و واکسیناسیون دارند.
شرایط بسیار خاصی وجود دارد که تحت آن، قرنطینه می تواند به کار گرفته شود اما اجازه چنین اقداماتی تنها تحت شرایط محدود داده شده است که در این شرایط بهداشت عمومی برای توفیق در مقابله بیوتروریسم نیازمند بکارگیری اصول شفافیت، پاسخگویی، دموکراسی و حقوق بشر است. در ارتباط با واکنش به حادثه ۱۱ سپتامبر با عنوان جنگ علیه تروریسم موجب گشت که حقوق بنیادینی از اشخاص نقض گردد یکی از این موارد درج اسامی افراد در لیست ها بود که به بستن حساب ها و به طور کلی اقداماتی که موجب محرومیت ایشان از برخی حقوق اجتماعی می گردد، را به دنبال داشت. این روند چندسالی ادامه یافت تا اینکه خوشبختانه در رأی ٣ سپتامبر ٢٠٠٨ دیوان بین‌المللی دادگستری این مطلب را نمی‌پذیرد و اعلام می‌کند که برای اجرای مصوبات شورای امنیت یعنی اعمال تحریم‌ها و اجرای دستورات شورای امنیت و مسدود کردن حساب یا ممنوعیت سفر باید حقوق بنیادین افراد رعایت شود، باید کشورهایی که می‌خواهند قطعنامه‌های شورای امنیت را اجرا کنند،‌ ‌تعهدات بنیادین بشر را مورد نظر قرار دهند.
اگر قرار باشد که مقابله با تروریسم به معنای تجویز رفتارهای ضدبشری و سلب وصف انسانی از افراد یا ملت های متهم به ایجاد یا حمایت تروریسم باشد، در این صورت نقض حقوق قربانیان تروریسم به نقض دیگر حقوق انسان ها و ملت ها منجر خواهد شد و این خود آغاز چرخه ای جدید از نقض استمراری و دامنه دار حقوق بشر در فرایندی تلافی جویانه خواهد بود. بیوتروریسم امری حساس و قابل پیشگیری توسط سیاست مداران‌ استراتژیست‌های نظامی، دانشمندان‌ و حقوق‌دانان می‌باشد. انجام اقدامات قبل از حمله بیولوژیک به منزله ایجاد سدی محکم در برابر تهدیدات کم احتمال، اما با عواقب گسترده، موثر‌ترین راه مقابله با این حملات می‌باشد. بحث حملات بیوتروریستی مقطعی نبوده و آمادگی لازم برای مقابله با حملات بیوتروریستی باید همیشگی و دائمی باشد. در حقیقت مهم‌ترین مساله در مقابله با بحران‌ها مدیریت سریع و کارآمد می‌باشد. هدایت صحیح و اصولی نهادهای مسئول منجر به کاهش ابعاد فاجعه می‌گردد. در حالی‌که نداشتن راه‌کارهای مناسب و عدم اجرای صحیح و به موقع سازوکارهای موجود نتایج عکس داشته و در برخی موارد حتی باعث خارج شدن اوضاع از کنترل می‌شود. تمامی کشور‌ها در برابرحملات تروریستی بیولوژیکی (بیوتروریسم) بسیار آسیب‌پذیر هستند؛ بنا به شواهد موجود، تهدید حملات بیولوژیکی در حال جدی شدن است و گروهک‌های نوظهوری که تعهدات اخلاقی ندارند در حال گسترش می‌باشند. از این رو تمرکز بر شیوه‌های مقابله با تهاجم تروریستی و پنهانی بیولوژیکی اقدامی لازم و به جا است. همان‌گونه که نادیده گرفتن و بی‌اعتنایی به تهدیدهای بیوتروریستی بسیار خطرناک است، بزرگ‌نمایی بیش از حد در این مورد نیز نادرست بوده و باید با این مساله به طور منطقی برخورد کرد. بیوتروریسم دارای اثرات گسترده و گاه مداوم بر جامعه و اشخاص است که این گستردگی در حوزه های مهمی هم چون سلامت و امنیت تأثیر می گذارد این تأثیرات موجب گشته که حساسیت ها برای مقابله با آن و به عبارتی جنگ علیه بیوتروریسم دارای اهمیت گشته و به صورت مستمر و حتی خارج از محدودیت های مکانی و زمانی لازم آید اینجاست که احتمال نقض حقوق بشر به جهت ایجاد منطقه آزاد حقوق بشری می رود. اگرچه فعالیت های بیوتروریستی شدیدا محکوم بوده و لازم است با آن برخورد جدی همراه با برنامه ریزی ملی و جهانی صورت گیرد اما این هدف هرچند هم که مقدس و قابل احترام باشد توجیه گر کنار گذاشتن بنیان های حقوق بشری موجود و ریشه کن کردن درخت تناور و کهنسال حقوق بشر که با تلاشهای فراوان رشد یافته و مستقر شده نخواهد بود.

روابط عمومی اتحادیه انجمن های علمی گروه حقوق ایران