دکتر محمود عباسی
دبیر مرجع ملی کنوانسیون حقوق کودک و دستیار ویژه حقوق شهروندی وزارت دادگستری

مقدمه
کودکان همانند انسانی کامل از کرامت و شرافت برخوردارند. آنان سازندگان فردای اجتماع اند و پویایی و توسعه جامعه را تضمین می کنند از این رو بی توجهی به وضعیت و سرنوشت کودکان، دوام جامعه انسانی را به خطر می اندازد و تضییع حقوق آنان بسان تضییع حقوق تمامی جامعه و بشریت است.
کودکان امانت های الهی نزد والدین و جامعه هستند و سزاوار مراقبت و حمایت از سوی آن ها و آراسته شدن به پرورش نیکو و تربیت ارزش های اخلاقی می باشند.
بی گمان این قشر بیشتر از دیگران به شرایطی مساعد و محیطی امن و مناسب برای رشد و شکوفایی نیاز دارند. بدین جهت شخصیت، حقوق و احکام آنان مورد حمایت و عنایت قرار گرفته است.
1- اشکال خشونت علیه کودک
امروزه به رغم تلاش فزاینده ای که در حمایت از کودکان صورت می گیرد هنوز اشکال مختلفی از خشونت و آزار علیه آن ها در قالب خشونت جسمی و روانی ادامه دارد. بسیاری بر این باورند که به موجب سرپرستی والدین و مسئولیت معلمان در تربیت و جلوگیری از کج روی آن ها در مواردی می توان تنبیه بدنی را به کار برد. این در حالی است که بسیاری از صاحبنظران بر ممنوعیت هرگونه بدرفتاری و خشونت علیه کودکان تأکید می نمایند.
با این وجود ، اطفال قربانی بیشترین ظلم ها، آزارها و خشونت ها قرار می گیرند. آن ها به راحتی فروخته می شوند، تنبیه می گردند، مورد بهره کشی، تجاوز و آزارهای مختلف قرار می گیرند.
1-1خشونت روانی
خشونت روانی که از عوامل مخرب کرامت انسانی کودک می باشد و زمانی اتفاق می افتد که فردی با گفتار یا اعمال خود، القای احساس بی ارزش بودن و یا کند ذهن بودن در کودک نماید.
عدم حمایت از کودک در مقابل خشونت، شیوه خطاب کردن کودک، عیب جویی و انتقاد همیشگی، تحقیر کودک در مقابل دیگران، تخریب وسایل کودک، تهدید و ایجاد وحشت در کودک و تهدید ارتکاب خودکشی از موارد خشونت روانی نسبت به کودک است.
1-2 خشونت جسمی
خشونت جسمی علیه کودک زمانی اتفاق می افتد که کسی عمدا از بخشی از بدن خود و یا یک شی برای آسیب به کودک یا کنترل او استفاده می کند.
برخی از مصادیق خشونت جسمی علیه کودکان عیارتند از: شلاق زدن، لگدزدن، پرت کردن، هل دادن، خفه-کردن، گاز گرفتن، شکستگی، کبودی، بریدگی و سایر جراحات.
بیشترین تعدی و خشونت علیه کودکان در قالب این نوع از تنبیه صورت می گیرد. به گونه ای که گفته می شود حدود یک میلیارد کودک در جهان قربانی خشونت هستند. از این رو یکی از مهم ترین مسائل در راستای حقوق کودکان، حمایت از آنان در برابر خشونت و آزارهایی است که در قالب تأدیب و تنبیه بدنی به آن ها وارد می شود. چه بسا به رغم درک فزاینده ای که برای حفظ و حمایت از کودک وجود دارد، براساس مسائلی مانند اقتدار والدین، سرپرستی معلمان، کج فهمی از آموزه ها، متون مذهبی و پندارهای نادرست اجتماعی و به این منظور که تربیت و بالنده شوند و از کج روی آن ها جلوگیری گردد، اطفال مورد ضرب و شتم قرار می گیرند بدین جهت شاهد کودک آزاری و رفتارهای خشن و خودسرانه بسیاری از سوی والدین و معلمان در قالب تربیت و هدایت می باشیم.
2 - اثرات تنبیه بر کودکان
بسیاری از والدین و معلمان پذیرفته اند و فکر می کنند که اگر کودک از آن ها اطاعت محض کند، خوشبخت خواهد شد و بنابراین، زمانی که کودک از دستور آنان سرپیچی می کند، او را تنبیه می کنند تا طبق نظر آن ها رفتار کند.
این گروه معتقدند: ترس از تنبیه، کودک را به اجرای وظایف معین وا می دارد و مانع از این می شوند که او به انجام کاری که مخالف مقررات است، مبادرت ورزد.
آن ها تصور می کنند تنبیه اثر فوری دارد و کودک را از ادامه تخلف باز می دارد.
چنین والدین و معلمانی غافلند که اطاعت و انضباطی که از راه تنبیه حاصل شود، موجب اضمحلال و نابودی حس ابتکار کودک می گردد و نیروی کنجکاوی دیگر رشد نمی یابد.
این گونه کودکان چون به سن بلوغ و رشد برسند یا از هیچ مقامی اطاعت نمی کنند و راه عصیان در پیش می-گیرند و یا آنکه مطیع همه می شوند و برای فرمانبرداری و توسری خوردن آمادگی پیدا می کنند. کودکی که از ترس والدین و مربیان خود دست از کار ناصواب می کشد، در بزرگسالی نیز بدون اینکه خود متوجه باشد، فقط موقعی دست از کار ناصواب برخواهد داشت که از تنبیه بالاتری بترسد و یا او را واقعاً تنبیه کنند.
در صورتی که اصل تربیت اقتضا می کند که آدمی عمل خلاف را نه از ترس تنبیه، بلکه به صرف خلاف بودن آن مرتکب نشود و تنها برای اینکه وجدانش از ارتکاب به گناه مبرا باشد، از انجام آن سرباز زند.
وقتی که والدین فرزندان خود را تنبیه می کنند در واقع به آنان می آموزند که در آینده چگونه والدینی باشند. بعضی محققان معتقدند که به همین طریق بدرفتاری با کودک از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود. بسیاری از والدین که فرزندان خود را کتک می زنند خودشان در کودکی اذیت و آزار دیده اند. هم چنین تنبیه باعث می شود که کودک از کسی که تنبیه می کند، بپرهیزد. و بسیار مشاهده می شود که کودک هیچ علاقه ای به والدین و محیط خانه ندارد و همیشه از محیط خانه گریزان است. این گریز از خانه باعث می شود با افرادی که تربیت درستی ندارند، بیشتر نشست و برخاست کند و به بزهکاری و انحراف سوق پیدا نماید.
تنبیه موقعیت اجتماعی فرد را متزلزل می کند؛ برهمین اساس، کودک برای حفظ موقعیت اجتماعی خویش، از اقدام به کاری که سبب اجرای تنبیه درباره وی شود، خودداری می نماید. با این که تنبیه اثر فوری دارد و ممکن است کودک را از ادامه تخلف بازدارد، با این حال، اثر تنبیه کم است و ارزش تربیتی ندارد. تنبیه خود به خود فرد را متوجه زشتی و عیب کار خویش نمی سازد. شخصیت او را مضمحل می کند و غالباً زیان های فراوانی در بردارد؛ مثلاً تنبیه بدنی ممکن است سبب نقص اعضای بدن شود و تنبیه روانی نیز آثار سویی در شخصیت وی باقی می گذارد. اثر تنبیه موقتی است؛ یعنی در وقت معین، شخص را از انجام کاری باز می دارد، ولی همانطور که گفته شد، فرد را متوجه نتایج وخیم کار نمی کند و به محض اینکه ترس از تنبیه از میان رفت، دوباره به انجام آن مبادرت می ورزد.
تنبیه در دراز مدت بی تأثیر است. چنین به نظر می رسد که تنبیه صرفاً رفتار او را پس می زند و زمانی که دیگر تهدید تنبیه وجود نداشته باشد، نرخ پاسخ به میزان اولش باز می گردد. بنابراین، گرچه تنبیه اغلب خیلی مؤثر به نظر می رسد، در واقع تنها اثری ناپایدار برجای می گذارد.
نگرانی از تنبیه و آزار کودکان باعث تدوین و اجرای قوانین حمایتی در این زمینه شده است.
3 - حمایت های قانونی در جلوگیری از خشونت علیه کودکان
1-3 قانون مجازات اسلامی
با نگاهی به قانون مجازات اسلامی مشخص می شود که در این قانون، جرم انگاری مستقلی تحت عنوان شکنجه جسمی و روحی اطفال دیده نمی شود فقط براساس مواد 578 و 579 قانون مجازات اسلامی، اذیت و آزار بدنی توسط مستخدمان و مأموران قضایی یا غیرقضایی دولتی برای کسب اقرار، شکنجه و آزار بدنی شخص توقیف شده و مخفی شده توسط مأمورین و مقام های دولتی، جرم تلقی شده است.
2-3 قانون حمایت از کودکان و نوجوانان
به موجب این قانون هرگونه اذیت و آزار کودکان و نوجوانان که موجب شود به آنان صدمه جسمانی یا روانی و اخلاقی وارد شود و سلامت جسم یا روان آن ها را به مخاطره اندازد ممنوع است و در ماده 4 همین قانون هرگونه صدمه و آزار و شکنجه جسمی و روحی کودکان و نادیده گرفتن عمدی سلامت و بهداشت روانی و جسمی و ممانعت از تحصیل آنان ممنوع و مرتکب به سه ماه و یک روز تا شش ماه حبس و یا تا ده میلیون ریال جزای نقدی محکوم می گردد. همچنین طبق ماده 5 این قانون کودک آزاری از جرائم عمومی بوده و احتیاج به شاکی خصوصی ندارد.
3-3 قانون رسیدگی به تخلفات اداری
به استناد قانون رسیدگی به تخلفات اداری اگر کارمندی در انجام وظایف محوله مرتکب تخلف اداری شود، قابل تعقیب در هیات های رسیدگی به تخلفات اداری است. بنابراین اگر معلم یا هریک از مسئولان مدرسه مبادرت به تنبیه دانش آموزان در اشکال مختلف آن نماید مرتکب تخلف اداری شده و والدین و دانش آموزان می توانند مراتب را با طرح شکایت به هیات های رسیدگی به تخلفات اداری کارکنان مستقر در هر وزارتخانه اعلام و پیگیری کنند.
3-4 آئین نامه اجرایی مدارس
در آیین نامه مدارس، مصوب 1372 تنبیه بدنی و آزار جسمی و روحی کودک تخلف محسوب می شود. چنانچه ماده 77 این آیین نامه می گوید: «اعمال هرگونه تنبیه از قبیل اهانت، تنبیه بدنی و تعیین تکالیف درسی جهت تنبیه ممنوع است و در اعمال تنبیه نباید بین دانش آموزان تبعیض و استثنایی قائل شد.»
3-5 قانون الحاق جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون حقوق کودک
علاوه بر حمایت های قانونی که در حقوق داخلی از کودکان شده دولت جمهوری اسلامی ایران با تصویب قانون اجازه الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون حقوق کودک حمایت از کودکان را مورد توجه قرار داده است .
بند 4 ماده 19 کشورهای طرف کنوانسیون تمام اقدامات قانونی، اجرایی، اجتماعی و آموزشی را در جهت حمایت از کودک در برابر تمام اشکال خشونت های جسمی و روحی، آسیب رسانی یا سوء استفاده، بی توجهی یا رفتار سهل انگارانه، بدرفتاری یا استثمار منجمله سوء استفاده های جنسی در حالی که کودک تحت مراقبت والدین یا قیم های قانونی یا هر شخص دیگری قرار دارد، به عمل خواهد آورد.
بند 2 ماده 19 این گونه اقدامات حمایتی در موارد مقتضی شامل اقدامات مؤثر برای ایجاد برنامه های اجتماعی در جهت فراهم آوردن حمایت های لازمه از کودک و کسانی که مسئول مراقبت از وی می باشند و نیز حمایت در برابر سایر اشکال محدودیت ها و نیز برای شناسایی گزارش، رجوع، تحقیق، رفتار و پیگیری موارد بدرفتاری هایی که قبلاً ذکر شده و نیز برای درگیری های قضایی باشد.
ماده 39- کشورهای طرف کنوانسیون تمام اقدامات لازم را برای تسریع بهبودی جسمی و روحی و سازش اجتماعی کودکی که قربانی بی توجهی، استثمار، سوءاستفاده، شکنجه یا سایر اشکال رفتاری یا تنبیه خشونت-آمیز، غیرانسانی و تحقیرکننده یا جنگ بوده است، به عمل خواهد آورد. این روند بهبودی و پیوستن مجدد یه جامعه می بایست در محیطی که موجب سلامت، اتکای نفس و احترام کودک شود، انجام شود.

روابط عمومی اتحادیه انجمن های علمی گروه حقوق ایران